UNESCO

BİRLEŞMİŞ MİLLETLER EĞİTİM, BİLİM VE KÜLTÜR ÖRGÜTÜ

(UNESCO)

Örgütün Amacı ve Tarihçesi

UNESCO, 16 Kasım 1945 tarihinde aralarında Türkiye’nin de yer aldığı 20 ülke tarafından kurulmuş olan Birleşmiş Milletler ihtisas örgütüdür. Filistin’in 2011 yılında düzenlenen Genel Konferans’ta üyeliğe kabulüyle tam üye sayısı 195’e ulaşmış olup, ortak üye sayısı ise 9’dur.

Merkezi Paris’te bulunan UNESCO’nun temel misyonu, eğitim, bilim, kültür, iletişim ve enformasyon yoluyla, küresel barışın tesisine, fakirliğin ortadan kaldırılmasına, sürdürülebilir kalkınmaya ve kültürlerarası diyaloğun sağlanmasına katkıda bulunmak olarak özetlenebilir.

Günümüzdeki faaliyetlerini ana hatlarıyla, eğitim, bilim, kültür ve iletişim alanlarında uluslararası işbirliğini geliştirmek, standart belirleyici normatif belgeler oluşturmak, bilginin paylaşımında öncü olmak, sosyal değişimlerin nedenlerini ve sonuçlarını incelemek, uzmanlık alanına giren konularda üye ülkelere yardımcı olmak, karar alma mekanizmalarını harekete geçirecek toplantılar, kamuoylarını yönlendirecek kampanyalar düzenlemek, araştırmalar yapmak ve yayınlar hazırlamak şeklinde sıralamak mümkündür. 

UNESCO, esas itibariyle, uluslararası alanda öncülüğünü yaptığı standart belirleyici çalışmalarla ön plana çıkmaktadır. Bu bağlamda, son yıllarda ‘‘Afrika’’ ve ‘‘cinsiyet eşitliği’’ konuları öncelik kazanmıştır.

UNESCO’nun idari mekanizması Genel Konferans, Yürütme Kurulu ve Sekretarya olmak üzere üç ana yapıdan oluşmaktadır. Ayrıca UNESCO’nun ihtisas alanları olan Eğitim, Kültür, Bilim, İletişim ve Enformasyon sektörleri çerçevesindeki uluslararası sözleşmeler kapsamında faaliyet gösteren komiteler ve alt-komiteler bulunmaktadır. 1972 Dünya Kültürel ve Doğal Mirasın Korunması Sözleşmesi kapsamındaki Dünya Miras Komitesi bunlardan biridir.

Türkiye UNESCO’nun 20 kurucu üyesi arasında yer almaktadır. UNESCO Kurucu Yasası, dönemin Milli Eğitim Bakanı Hasan Ali Yücel tarafından 16 Kasım 1945 tarihinde imzalanmıştır. Kurucu Yasa, 20 Mayıs 1946 tarihli ve 4895 sayılı kanunla onaylanarak yürürlüğe girmiştir. 1971 yılından bu yana UNESCO nezdinde Daimî Temsilci atanmaktadır.

Genel Konferans (GK)

UNESCO’nun iki yılda bir toplanan en üst karar organıdır. GK’ye tüm ülkeler, genellikle Bakan düzeyinde katılmakta ve her ülkenin bir oy hakkı bulunmaktadır. Örgütün icra organı olan Yürütme Kurulunun üyeleri GK tarafından seçilmektedir. Örgüte katkı payını ödemeyen ülkelerin GK’daki oy kullanma hakları askıya alınabilmektedir.

Yürütme Kurulu (YK)

Örgütün yönetsel organıdır. İlkbahar ve sonbahar dönemleri olmak üzere yılda iki defa toplanmaktadır; ilave olarak, GK’nın düzenlendiği yıllarda GK sonrasında bir günlük bir toplantısı da yapılmaktadır. Toplam üyesi 58 olup, üyelik süresi 4 yıldır. Üye ülkeler YK’ya mensup oldukları coğrafi seçim gruplarından aday olmak suretiyle seçilmektedirler. Seçim grupları şöyledir: I. Seçim Grubu (Kuzey Amerika ve Batı Avrupa), II. Seçim Grubu (Doğu Avrupa ve Diğer), III. Seçim Grubu (Latin Amerika ve Karayipler),  IV. Seçim Grubu (Asya ve Pasifik), V(a) Seçim Grubu (Afrika) ve V(b) Seçim Grubu (Arap Ülkeleri). YK Başkanlığı da coğrafi seçim grupları esasına göre dönüşümlü olarak belirlenmektedir. Türkiye, UNESCO’da I. Seçim Grubu’nun (Batı Avrupa ve Kuzey Amerika) üyesidir.

Genel Direktör

Sekretaryanın Başkanı, en yüksek düzeyli icra memurudur. Dört yıl için seçilmektedir. için yeniden seçilmiştir.

Sekretarya

Genel Direktörün yönetiminde uluslararası memurlardan oluşan icra organıdır. Sekretaryanın merkezi Paris’tedir. Örgüt, çalışmalarının bir bölümünü, üye ülkelerde açılan yerel/bölgesel ofisler ile I. Kategori Merkezler olarak bilinen, organik yönden merkeze bağlı, ancak yönetsel ve idari bakımdan kısmi özerkliğe sahip enstitüler (Hamburg’da Hayat Boyu Öğrenme Enstitüsü, Trieste’de Teorik Fizik Enstitüsü gibi) aracılığıyla yürütmektedir. UNESCO’nun New York ve Cenevre’deki İrtibat Bürolarının yanı sıra Brüksel’de AB ve Addis Ababa’da Afrika Birliği Örgütü nezdinde İrtibat Büroları bulunmaktadır.

UNESCO İyi Niyet Büyükelçileri

Örgütün amaçlarına ve bu amaçlar çerçevesinde yürütülen faaliyetlere uluslararası kamuoyunun dikkatinin çekilmesi ve mali kaynak sağlanması amacıyla alanlarında dünyaca tanınan şahsiyetler, Genel Direktör tarafından UNESCO İyi Niyet Büyükelçileri olarak atanmaktadır.

Karar Alma Mekanizması ve Seçimler

Genel Konferans (GK) ile Yürütme Kurulu’nun (YK) yanı sıra Komitelerde de teamül oydaşma ile karar alınması yönündedir. Oydaşma sağlanamayan hallerde oylamaya başvurulabilmekte, UNESCO Kurucu Antlaşması’nda değişiklik önerileri, yeni uluslararası sözleşmelerin kabulü, Komite İşleyiş Usul Kurallarının değiştirilmesi gibi konularda üçte iki nitelikli çoğunluk, diğer oylamalarda salt çoğunluk aranmaktadır. GK sırasında, YK’da boşalan sandalyeler için 6 seçim grubu temelinde seçimler yapılmaktadır. UNESCO alt organları için seçimler, keza GK sırasında yapılmaktadır. UNESCO Sözleşmelerinin yürütme organlarının (Komite veya Alt Komite) seçimleri ise, ilgili Sözleşmenin Taraf Devletler toplantılarında gerçekleştirilmektedir.

UNESCO Bütçesi

Örgütün çalışmalarına, icra organlarına üyelik, bölgesel ve uluslararası toplantılara, keza ihtisas birimlerine ve projelere katılım ve mali/ayni katkı yoluyla destek verilmektedir. UNESCO bütçeleri ikişer yıllık dönemsel programlama yaklaşımıyla hazırlanmaktadır.

SEKTÖRLER İTİBARİYLE UNESCO

1. Eğitim

Eğitim, UNESCO’nun kuruluş felsefesine ışık tutmuştur (UNESCO Anayasası dibacesinde insan aklına atıfta bulunularak, savaşların esasen farklı toplumların birbirleri hakkında bilgi sahibi olmamaları nedeniyle ortaya çıktığı belirtilmektedir). UNESCO’nun en büyük sektörüdür. Bütçenin üçte biri eğitime ayrılmakta, Sekretaryadaki personelin beşte biri bu sektörde çalışmaktadır. UNESCO, eğitimi bir ‘‘insan hakkı’’ olarak kabul etmekte, ‘‘eğitimde fırsat eşitliği’’ ve ‘‘eğitim hakkının kullanımı’’ konuya bakış açısının temelini oluşturmaktadır.

UNESCO’nun eğitim alanında ilk önemli belgesi niteliğindeki ‘‘Eğitimde Ayrımcılığa Karşı Sözleşme’’ 1960 yılında kabul edilmiştir (ülkemiz, Milli Eğitim Bakanlığının çekinceleri nedeniyle sözkonusu Sözleşme’ye taraf olmamıştır). 1990 yılında Tayland’ın Jomtien kentinde düzenlenen Dünya Eğitim Konferansında kabul edilen “Herkes İçin Eğitim hakkında Dünya Deklarasyonu” ile başlatılan “Herkes için Eğitim-Education for All (EFA)'' programı UNESCO’nun eğitim sektöründe uluslararası alandaki  rolünün yeniden ön plana çıkmasını sağlamıştır.

1. Kültür

   UNESCO’nun kültür alanındaki faaliyetleri esas olarak insanlığın yaratıcılığının, somut (kültürel ve doğal varlıklar) ve somut olmayan kültürel mirasın (sözlü gelenek ve anlatımlar, geleneksel müzik ve tiyatro, dans gibi) korunması ve geliştirilmesi, bunların tahribatının önlenmesi, kültürel çeşitliliğin evrensel anlamda kabulünün sağlanması, kültürler ve uygarlıklar arasındaki diyaloğun artırılması, normatif çalışmalarda öncü rol oynanması üzerinde yoğunlaşmaktadır. UNESCO ayrıca, silahlı çatışma durumlarında kültür varlıklarının korunması, çatışmalar sırasında tahrip edilmiş mirasın onarımı ve kültür varlıklarının ait oldukları ülkelere iadesi konularında da öncü rol üstlenmektedir.

    

   UNESCO’nun kültür alanında yedi sözleşmesi bulunmaktadır:

    

   -            1952 ve 1971 tarihli Evrensel Telif Hakları Sözleşmeleri (ülkemiz bu sözleşmelere taraf değildir),

• 1954 tarihli Silahlı Çatışma Halinde Kültürel Varlıkların Korunmasına İlişkin Lahey Sözleşmesi ve ek Protokolleri (ülkemiz Sözleşme ve I. Protokole 1965’te taraf olmuştur. 1999 tarihli II. Protokole ise, taraf değildir),
• 1970 tarihli Kültürel Varlıkların Yasadışı İthal, İhraç ve Mülkiyet Transferinin Önlenmesi ve Yasaklanması Sözleşmesi (ülkemiz 1981’de taraf olmuştur),
• 1972 tarihli Dünya Kültür ve Doğal Varlıklarının Korunması Sözleşmesi (ülkemiz 1983’te taraf olmuştur),
• 2001 tarihli Sualtı Kültürel Mirasının Korunması Sözleşmesi (ülkemiz taraf değildir),
• 2003 tarihli Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi (ülkemiz 2006’da taraf olmuştur),
• 2005 tarihli Kültürel İfadelerin Çeşitliliğinin Korunması ve Geliştirilmesi Sözleşmesi (ülkemiz 2018 yılında taraf olmuştur).

   

1. Bilim

   UNESCO, bilimsel alanda ülkeler arasındaki işbirliğinin gelişmesine katkıda bulunarak, sürdürülebilir kalkınmanın ve barışın sağlanmasını hedefleyen, bu yönüyle bilimin kuruluş anayasasında yer aldığı tek BM örgütüdür.

   UNESCO’nun bilim alanındaki faaliyetleri ‘‘Doğal Bilimler’’ ile ‘‘Sosyal ve Beşerî Bilimler’’ başlıkları altında incelenebilir. Son dönemde, söz konusu iki alt bilim dalı arasında sürdürülen çalışmalar birbirine yaklaştırılmış ve ortak programlar geliştirilmeye başlanmıştır.

    

2. İletişim ve Enformasyon

Bu sektörde, Herkes İçin Bilgi Programı (IFAP) ve Uluslararası İletişimin Geliştirilmesi Programı (IPDC) başlıklı iki hükümetlerarası program çerçevesinde faaliyetlerini sürdüren UNESCO, bilgiye erişim, medyanın geliştirilmesi, ifade özgürlüğü ve kapasite oluşturma ana başlıkları altında, internet yönetişimi, bilgi etiği, sürdürülebilir kalkınma için iletişim, basın özgürlüğü, gazeteci emniyeti, internette ifade özgürlüğü ve medya okur-yazarlığı gibi temalar üzerinde yoğunlaşmaktadır.